Search This Blog

Monday, August 31, 2009

San Tuipi, Lukham leh Bourn Vita

(Sa-um – Ngapik – Ngari tehtuah)

"Na passengerte na ngaihsak deuh kei dia, maw, innteknu.” Losau pau ciiktak papi neu, fel tuak mahmah fetfat khat in a singpi dawn khiat ging guap kawm in hotel neinu a ko phei kangkang hi. Singpi leh puri ngak a tukhawm, a sim masate’n sathau tawk a a maizial sa uh Manipur Express leh Lamka Post ka kisim khel ua, tua papi pa thugen diksa in New Lamka a hotel khat a zing singpi ngak mi bangzah hiam ka ki-entuah liakliak uhi.
“Hotel leh dawr hi’n sum dawnna khatpeuh a passengerte ngaihsak leh lungkimsak zaw hoihpenpen eive,” ci’n ka kiang a tu, kawm kuva tawh singpi meh a de aw cihtheih Lamzang papi khat in hon kumphei pah hi. Hiaipa sumdawn siam tuak na mai e! ka ci lungsim a. Dukandar liantak hiam, economist hiam a’ihke’h business strategist khat hipeuh mah in teh, ci’n Malpipa’n a ngaihtuah hi. Hiai kihona tuh zingsang khat New Lamka a phalbi zing lampi khu vengvung gei a hotel holimna ahi.
“Ana gelhthawh nawn mai in,” ci’n tua sumdawn siam mahmah, mi sumhau mahmah ding a ka gintak mipa’n a singpi man batbu a gelhdi’n sawl hi. Innteknu tuh heh kisa in a phun a. “Bat cih gige, na bat tampi phata. Na deihdeih ulah na leizo ua, na singpi man nang dawnna mah khawng na pe zelzel kei dia.” Bapu tuh hiaite zaman vual di hinawnlo in a nung a suai muhphak manloh in phalbi meiikai nuai ah tum mang vengveng hi. “A lei uh, na cihte le a bat hidi eive.” Losaupa hong kipan nawn a, “Kei a le na gelh ngai in teh. Lawhlak lohna sawt lawta.” Midangte tuh bangmah thu omlo bang in amau buaina ciat a buai in, Malpipa bel lamdang sa mahmah in tua a thilzakte ngaihsun kawmkawm hi. I vanzuaktute khawng va baba se kei le’ngzaw, amau le maitai leh kipaktak a ho-nuam a om selsel maithei hi ua. Khai! Gensau lawdek. Economy, politics leh khawtang thu lamlam gensawm hi zenzen lo i hi.
“Sikkeu tawh an ka ne,” cih diklo ahi. Sikkeu inle ne, e’nle ne cihna hong suak ahi, ci in Laipau Sinsakna –II ah Siapa’n hon gen hi. San Tuipi leng cihloh ding, Tuipi San ciding. Paite pau ah preposition sang in post position i zuihzawk man ahi. February 20, Zomi Nam Ni lungsim a mang nailo himahleh a zinghal ni a thu ka zak ahi. Zolai sinsak siate’ thugen! Jesu in Topa hi cih diklo hi ci mahle hang Jesu pen Topa ahikei cihna hipah lo hi. Jesu Topa ci napi Jesu kia Topa leh Pasian ahi, va cihhial di ut bilbel zellote hi hang. Khai, Pasian thu gensawm le hilo zel hang a. I pau leh lai thu gennuam hizaw i hi.
Express simtu kumlui leh post position a kiminlua khat aa ding in Manipur Government in Rs. 24 lakhs PHED adding in sanction, cih sang in PHED a di’n Manipur Government in sum/dangka Lakh 24 sepkhia, cizawleh simnuam sazaw ding hi. Puri khuttawk in a maimaina vul ningniang nitaklam singpi dawn hun a Zenhang Bazar a hotel khat a thopi hon tawh kituh lutlut a Lamka Post simtute’n, “Ngasuan Lei a Truck Accident ah mi 19 in sihna tuak,” cihsang in Ngasuon Lei cim ah mi 19 si, cizawleh simnuam sazaw ding uhi. Anuailam simsuk zel in “NH 39 ah AR in Ganja 200kgs man,” cilo in NH 39 ah AR in Nganza Kg./Seer 200 mankhia, cihtuak sa mahmah uhi.
National highway genlai vanglak, Manipur khua leh tui hihna tang kici, lah khawtual leh kikhual tak a omtheilo Zomi pawlkhat in politics leh saptuam thu, khawtang vai leh siamsinna thu ciltui phihkhe phungphung zen a pulpit gentakloh, hotel leh tap kawtawng a a sermon ziahziah theih hang un Highway nihte confuse kha nak uhi. Silchar apan Jiribam leh Kaiphundai tawn a hongpai pen number 53 hi a, Dimapur apan Kohima leh Mao hon tawn Imphal apan Moreh a paisuak pen 39na ahi. Khemkhem cike’n aw. Hiaite khawng theilo BA, MA passed tam a tam ahihkha. History cihpen Manipur boundary kum 2000 val a upa NSCNte ziak in khenkei un cia Tuikangpi phaizang kammei in a liah lai a, kum 2000 hial zaw hilo ahi, ci mahle pansan di bucing leh kalbi letdi nei hetlo a om hilhel Nagate sang a Zomite tungtuan zawkna omlo hi. History pen hici hiphotleh.
Goegraphy lam ah leng Himalaya tangdung leh Western Ghat, Eastern Ghat cihte mel mu ngeilo napi essay saupipi leh awm pipi gelhthei tampite Umtal khua leh Kamjong khua omna theilo tampi om ahi. Rawvakot leh Leisen khua koi a om cihtheilo in Tipaimukh Dam deihlo a a lamdekte’ vanzat nuaimatte tuh, hai sakbawl mahmah tampi a om di cih eive ka lauh. Delimitation tungtang bang governmentte mawhsak bawl mawk a, a khua ua omlote vote neite list a pat thaimang ziahziahte lah mawhsa hetlo zelte tuh, hiai thu hong gin nawn ciang in a tung uh gik ding hi.
A mak mawngmawng in kiginni zan kikhop ah Malpipa va tel nek sam hi. Conductor hong ding a, Lasakna nei ni, huaizawh thawhlawm donna i nei zom ding ua, hon cihciang in Pawl 10 a Zoulai Simdan bu a mark 35 ana mu hamham ahihman in verbal noun kinakzatlua pen ana pomthei kei tazen sam hi. Paite pau ah parts of speech ci tuamtuam apan noun piansakdan ana ngai poimawh hi. Sentence sung a noun leh noun kizom letlutte bang simhak sa sam hi. Lasakna I cih ciang in “AWGING” hi a, AWGING neisate’n lasakna neih kul nawnlo hi. Thawhlawm donna leng kuangta/puanbawm khatpeuh khawng kizang ahi. Neihsa hi a, huai bawmte zang a thawhlawm don ziau ding hileh kilawm. Tuangtung a niin omte phiatsiang ding in tuangtungphiatna cilo in munphiah ci ziau lel uhi. A phiatkhawm ninnte niinluah in luak-khia hi.
Conductor pa’ kampau leh a selna ding ngaihtuah ngitnget tu Malpipa bilbuk a, “Tulai i laphuahte uh mawngmawng, limtak a thumvei livei saksuaktheih lah om takei”, ci a a kiang a tupa’n mi’ theihdi lau a hong huau siau pen zong hi sa mahmah vanglak hi. Eimi’ phuah, ei tualsuak..a gin a hoih e. Kha tello pi a laphuah ek mawk bang le zaw, mi’n theitho eive ua. Sun nitumlo, Zion khawpi cih muh ngeiloh van-gam tanpha ngai a kah huphup theih zawh khop a la ngaih phuakthei cihpen huihpi leh vuahpi nuai a gilkial tak leh lungngai tak a omlo mi aa di’n phuahna vual hikei mah. Lamal leh thumal kituak hetlo-pi khawng poetic license cihman zen a hitheituan le hilo zel ahi. Anuai a late na endih.
(P) Thangboi Mangte in,“ ….ka zalmang a, tongdam nem ngiingeei tawh, Anglai naubang kei hong pom pen, Oho! Nang na na hi maw?” cih a sak siamsa mahleh
Muanlal in, “….ka zalmang a, tongdam neem ngiingeei tawh, Anglai naubang KEI KONG pom pen,Oho! Nang na na hi maw?” cih a sakna a bang gennuam a kinei hiam cih (omzia) man bunlo zel a’ive. Citciat.
****
Nungak tuitawite’n tuibel khu uh, kicileh a lungsim mitkha in Luinai a tuitawi a cih simsim nungakte muthei hi. Zan ciang sambang a zalna Zalkhun/laikhun/khunlan tung a sumlu ngakna ding lukham a cihpen theisiam lo hi. Zou ham a kamteng Taangkhap a cihpen ahihkeileh Vaiphei kammal Khapchaak cihpen kituak mahmah hi. Lupna a phah ding puanphah pen awngphah hi a, tutkhum ding singpek kilhkhop hiam bawngvun leh mauciang gatkhawm pen tutphah kici napi lu-ngakna pen luphah cizel samlo i ve. Pitek in a lampai ciang a a khutzel ciang pen Ciangkhun cih sukpah mah ding a diam? Cih dotna dawn ngai hi. Ciangkhuntu pen mihing hi a, khutzat khezat a a zat ciangpen ciangkhut cileng kilawmzaw hi. Nisa leh vuahtui a pan a lu ahumtheihna omsun tuh lukhuh hi a, lukhu cih bel cizau huai mahmah kha ding hi.
Paudik, gendan dik leh paudan dik a deihhuaipen ahihtawk mawk hang in paudan va khen sang in gelhdan kheng masa leng nuamzaw ding hi. Gelhdan dik a kizon sanlai a gendan, paudan dik omsa kheng a diklo tak a, “k’on pawt di…Kong tawi kha kei, ka mang-hilh….” Cihte khawng bel a diklo mah hizel kici.
Pau i cihpen thumal lep khawm a paukhiat hi in, a thu zil in nem in khauh thei hi. A neem penpen leh a khum penpen aw zong sihna khop gu tawh a khauhdan kibang veve hi. Nungak khat tangval nih in ngaiton ta henla, minu’n khat ngai in, khatpen nolh taleh: Nungak leh tangval kingai gel kamneem tawpkhawk a sinlai kulthuk simthu khaubang a sutkhawmte uh tua ngaihloh tangpa’ aa ding in Pangmual leh Kangkap gamgilui Tuikui a ngawi kidawh zawlpi leh a sak a pialthang phelpi sang in khauhzaw ding hi. Khauh cihphet, tua lungtuak nuih gingte leh naubang kinohna thawmgingte liangvai tangpa aa ding in Nagasaki a Atom Bomb ging sang in ngaihhakzaw ding hi. Tua ahihman in awneem leh awkhauh kim sipsip a gelhthei leh gelhkim ding hile’ng Hindi, Urdu, Japanese leh Korean i cih hiam Malayalam cihte sang in i Zolai haksa zaw ding hi.
A tung a pau i gente’n A B C i ci hiam, A AW B CH i cihiam a laimalte khat mah leng zanglo a apau uh a gelhtheih ualeh, C leh CH, O leh OU, J leh Z kal a buaina ding omlo hi. A AW B CH pen Sapte apan i go-luah (inherited) hiam ahi kei a, Meiteite’n Manipur singtanggam (Nagaland+Kuki Homeland+Zogam) a MEITEI MAYEK hong imposed khum dan ua Missionary masate’n Zogam a hon imposed uh na hi leltak hi. Tuapen zatdet a lemkei a, a vekpi hiam, mal khat mal nih a zatdan i khen a poina omlo hi. Laimal khek a i nam leh i pau a khan a, lian leh za a uapphak zawk leh hoihlua hizaw hi. Tangval khat in nungak khat kuva hiam nektheih hiam a khilai teng in a manglua, a sumlua dan in kituat gigeleh pil kisa hetlo kha ding hi.
Ngaihsutna leh lunggelna genkhiat cihphet gelhkhiat nasan siamlo Malpipa’n Simpipa’ lasak tul ngeilo “Meitei Gun a Tui a Luanlai Teng, Lailung ah hong ngilh kei ning e..” a cih ah kinepna leh thangahna in na neiden lai ing.
Hotel holimna a customer cih ding kimlai passenger a cih diklohna neucik leng mulo a holimna tui mahmah a omtheih a; Innteknu’n nau-ngek khawthei nailo kiang a lauhthawngna leh sa-ikna khutcinvom cia leng neilo a BEST BEFORE 12 MONTHS FROM DATE OF MANUFACTURE cih mipil leh misiamte’ bawl Bourn Vita a piak ngam a; sukpai-topai, pheiizam, cih a kizat laiteng San Tuipi cih a diklohna omlo ding hi, ci-ngam ing.
Tua ahihman in Malpipa leh Simpipa i cih, Sa-um – Ngapik – Ngari tehtuah kal a minam tawmcikte lailam khawsuahna ding in lungsim gamgi phiatmang phot le tulel a India leh Myanmar International Border daikaih ding cih kihona (Aug.21-31, 2009 at Kalemyo) a hong vuaksuak baihzaw kha ta’m?

Monday, June 1, 2009

....KIM..!!

(Zanni ka kingaihsut):
A leer himhim hiam a mittam deuh himhim dan in ka na kingaihsun a. Zawlmit keuh baih ka hiam ahihkeileh midang aa ding a etlahhuai leh mit-hiip tuntun? A beven leh khawval cihte zaw nang aa ci’n hon ngawh phot ta le’ng. Kahihke’h nang hizaw khattou na hiam le? Na zuaugen siamdan lah na theisen tung a pan na nu leh nang hon donkha peuh in na tung a khutlaam a ‘mu leng e..mu leng eh!! ka nau’ tung bawh ei..’ cia kikhemdan hon zilsak pat uh na hi ngal a. Bangteng hileh kei aa ding a nang ka theisen lungdeih na hih a, khawvel a nanglou a ka hinna bukim theilou ahih na theihluat man a hibang a ka tung a gamta a, kei apan paimang a, hong gamlat nahi cih haih ding in kana pil laklawh ta ngal a.

Bangmah dang ziak hikei, ka hon ngaihman leh muhnawn ka utman a gamla leh kithuzakpha a omlo cihmah, na omna mun mun a nana simkhak di, cia k’on laikhak ahi. Mi’ theih in zumhuai leh kiphatlam huai mahleh eigel tancin abul-abal a hon na theihpih khattou in hon na hehpih khamawh di hia?

Na mintawn a k’onsap ngam ngeilouh, ....KIM..!! ka tung a bang hehna nei a ka kiang a sawt om ut hetlou na hiam? Bang nuamsalou na hia? Na tung a ka hihkhelh om hia? Ke’nlah damsung a kikhen nawnlo di, nang tawh damsung lampi tawnkhawm ding ci in ka na kilawp mahmah sek a maw? Lawm-le-vual leh zapi mai a leng ki-ip zoulou a nang ngaihna leh lunglenna a hun ka zatte na thei di. Na hon ngaihdam a, na hon hehpih a, ka kiang a na hong kik ka na kinem lailai. Apoi mahmah bel zi ka na nei man a!! Thamlou, ta bang ka neita zawmah! Himahleh, itna, itna taktak tawh hon enkol leh hon kikholhpih ding hanciam a sulkik na hong leelleh, anglai pai bang hon pompah ding hi ing.

Kim, ka nunlui, nang na hon nutsiah nung ate phatuam di hikei mahleh na theih di’n ka hon gen ut. Tangval khat hi a, lawm-le-vual lak a cethei leh luck hihsawm in nih leh thum bang kana ’kichhass-pih’ sam a, himahleh nang tung a ka kipahna leh nopna bang kuamah tungah ka ngah kei. A hi hi gen mai le, taksap awnghukna lel a ka na koih ahi. Na hon mawhsa mah di. Hilele, tua zi-le-ta neih nung na-ngawn a ka lungsim a mangtheilou, lung-gulh det leh ngaihsutdet pen nang aa di’n cingzou kisa kei mahleng nang bel cinglua, hunlua leh phatuamlua na hihman ahizaw. mitseek a le etnophuai nawnlou, kihdakhuai hita hial mahleng, nang a ka kinepna, nang a ka kihope-na bei thei kei. Ni khat tei, a khawnung zawdeuh hilehzong, a kikhelma a na hong kik ka hon deihsak leh ka kilam-et ahilai.

Kei’ lam bangzah hiam ka hon genta a, nanglam le ka gennuamzek. Hon mawhsakna lampang in na la kei in. Na lungkimna tan a om hak kasa. Ka hihtheih leh hihzawhna tan a nang a dia gin-om leh phatuam ngaitak a ka omsek phatuamlou abang. Nang ah midang leh siamna hi’n neihlelam a keisang a tungnung zaw deuhte pakta leh maivil deuh a, bawhnuam deuh hi in ka hon thei. Ei khua hilou a, mun dang deuh a lai va zil a va omkhiate khawng na kithuahpihdan leh na omkhawmpih veldante kei aa dia kingaihsiatpih tham leh mitsiiphuai velvul ni tam ahi o. Maithak leh melthak pakta, beven, zulhzau leh khawval, hon cinuam ka hive. Himah ve cin. Tu’n zaw, na deih ka cingzou ta diam ah. Siamsinna lah ka phaktawp tung khat hita ing a, sum le pai lawhkhiak theihna ding sepna neunou kahat nei ing. Nang cihlouh kei lampang ah ka kisap omnawn kei cileng a uanglua hilou ding hi’ng.

Kim, nang ka hon theihsiamlouh nawnna khat ah: Ka thu na zuih-ut hetlouh. Kituaktak leh kitheisiam a i omkhawm theihna ding ci in hiai na hih dia, hici’n na om dia, na hici kei dia, na hici di..cihte tampitak ka hon genkhum sek. Hilele na mang nuamkei. Tu’n le na hong kiknuam a, ka kiang hong belh kik na ut zenzenleh: Keithu a na om ngai di. Ka nute hiam, na nute’ thu hiam, lawmte thu ahizong, inndongta thu ahizong, kila lou ding. Keithu kila ngiat ding. Angmasial leh mahni thudeih na hon ci ding. Eigel kal hon theihsiampih a hon vaihawmsak ding kuamah a omlouh ziak ahi zaw. Tu’n leng a poimawhpen nang leh kei i hi a, midangte poimawhlou hi. Midang hong kitak-lahna ding thu omlou hi.

(Tuni ka ngaihsut): Nang hon neikhalou petmah ding, a tawntung a hon taan ding zaw hita keive maw....Kim..eh! heh heh!! Hilou e. Zan in ka utteng ka lungnoplouhna leh hehna teng na tungah ka hon sungbua. Na kiang a utteng gen ngam leh deihsthu sam ngam a om ka hihleh nang hon neilou ka hidia hia? Nang ka kiang a om, a tawntung a ka ut hun leh ka muhnop hunteng a sapphak leh neihphak gige dia om na hithahah voi. Kim, nang hon zong a hun leh kum tampi tha na paaikhin ka hive le? Bang dia na hong kilakpahlouh a oi? Bang dia hiai – tuni ka ngaihsut – ka lungtang a hong lut pahlou ahia?

Maizen, maizen. Kipakna ing e! Nang hon muhna ding cia ka hihtheihval zen a kisuk a ka pan a, vual eng a hinkhua nuamlou ka na zat a, nang hon ngai ngawingawi a hinkhua kana zatte phatuamlou hina e. Ka hon muta. Ka kiang a om gige a hon taisan ngeilou nahihdan ka hon theicianta. kei mawhna ahi. Hun sawtpek apan ka neih bangbang, ka muh bangbang, ka sawkphak, ka batphak ah na kipak mai le’ng zaw. Ka hon neita. Na mintawn in khatvei k’on sam aw?
LUNGKIMNA!!